Λόρκα. "Ντουέντε" για...την κυρά Σελήνη

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

κατά Χρήστο Γούδη

α) μια ματιά στο έργο του

Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές και δραματουργούς σε παγκόσμια κλίμακα. Γεννήθηκε στο Φουέντε Βακάρος, στη Γρανάδα της Ισπανίας, στις 5 Ιουνίου 1898 και εκτελέστηκε κοντά στη Γρανάδα από τους εθνικιστές στις πρώτες φάσεις του εμφυλίου πολέμου στις 19 Αυγούστου 1936.

Τα γνωστότερα ποιητικά του έργα είναι:

Το ποίημα για το τραγούδι του Βαθύ καημού “Poema de cante jondo” που γράφτηκε την περίοδο 1921-1922

οι Τσιγγάνικες Μπαλάντες “Ρomancio gitano” που γράφτηκε την περίοδο 1924-1927 και

ο θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας “lanto por Ignacio Sanchez mejias” που γράφτηκε το 1935

Όλα τους αποτελούν έκφραση της λαϊκής ψυχής και της φορτισμένης ατμόσφαιρας της Ανδαλουσίας του φλαμένκο, των ελαιώνων και των ταυρομαχιών. Είναι ανάμικτα με αρχέγονα χθόνια στοιχεία, πάθος, φανταστικούς μύθους, εσωτερικό ρυθμό, προσωπική αγωνία και γλωσσική δεξιοτεχνία, παραμέτρους που κι αυτές εκπηγάζουν από βαθύτερα σκοτεινά ρεύματα του duente δουέντε του ποιητή, του πνεύματος της γης, του αρχέτυπου σωκρατικού δαιμονίου της θείας της μανίας, της ιερής δύναμης αποκάλυψης της φύσεως των πραγμάτων. Σε πολλά από τα ανδαλουσιανά ποιήματα του Λόρκα είναι εμφανές ένα υπόβαθρο θρησκευτικότητας μέσα από τις βιβλικές αναφορές, την χριστιανική εικονογραφία και την μοναδική ατμόσφαιρα κατάνυξης που επικρατεί στην Ανδαλουσία κατά την διάρκεια της Εβδομάδας των Παθών.

Σε ολόκληρο το έργο του ο θάνατος πλανάται επίμονα. Ένας ισπανικός θάνατος αλλιώτικος από τους άλλους. Γιατί σύμφωνα με τον ποιητή “σε όλες τις χώρες ο θάνατος είναι τέλος. Όταν έρχεται οι κουρτίνες κλείνουν. Όχι όμως στην Ισπανία...Εκεί ο νεκρός είναι περισσότερος ζωντανός παρά από ότι ένας νεκρός οπουδήποτε αλλού στον κόσμο. Τι σχέση όμως έχει ο θάνατος με το duente; Μια προσέγγιση του απροσδιορίστου αυτού και σκοτεινού δαίμονα έδωσε το 1922 ο μεγάλος τσιγγάνος τραγουδιστής cantaor του φλαμένκο Μανουέλ Τόρρε : ότι έχει μαύρους ήχους δούεντε. Ο ίδιος ο Λόρκα είναι πιο αφοριστικός: δουέντε είναι η αίσθηση της παρουσίας του θανάτου.

Στην εξέλιξη της ποιητικής του πορείας, ιδιαίτερα σημαντικά θεωρούνται τα σουρεαλιστικά ποιήματα της συλλογής:

Ποιητής στη Νέα Υόρκη “poeta en Nueva York” που γράφηκαν με βάση της εκεί εμπειρίας του 1930 και ολοκληρώθηκαν το 1933.

Ο τίτλος της συλλογής επιλέχθηκε για να ηχεί παράδοξος, αν σκεφτεί κανείς την εντύπωση που απεκόμισε ο ποιητής για τη Νέα Υόρκη. Το εντυπωσιακό για το κρύο και τη σκληρότητα είναι η wall street. Σε κανένα μέρος του κόσμου δεν νιώθεται όπως εκεί η ολική απουσία του πνεύματος: περιφρόνηση της καθαρής επιστήμης και δαιμονιακός σεβασμός του παρόντος.

Με την τελευταία συλλογή του, που ολοκληρώθηκε λίγο πριν από τον απρόσμενο και βίαιο θάνατό του, με τίτλο:

Συλλογή του Ταμαρίτ ( Divan de Tamarit) που γράφτηκε την περίοδο 1934-1936, επανέρχεται στον πρώτο ποιητικό του εαυτό της γνωστής ανδαλουσιανής ατμόσφαιρας, με τα αραβικής τεχνοτροπίας στιχουργήματα ( γαζέλες και κασίντας) μία ποίηση αραμπέσκ γύρω από τον έρωτα και το θάνατο. Τα ποιήματα αυτά είναι εμπνευσμένα από την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Γρανάδα, στην οποία οφείλει την αισθητική του ελάχιστου την αγάπη του για τα μικρά πράγματα και τη φροντίδα για τη λεπτομέρεια.

Τα δύο τελευταία ποιητικά του έργα, η Συλλογή του Ταμαρίτ και ο θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας, αποτελούν ταυτόχρονα και μια μελαγχολική προφητεία για το επερχόμενο τέλος του.

Η δραματουργική του παραγωγή περιλαμβάνει τα πρώιμα ρομαντικά του έργα με κοινωνικές προεκτάσεις:

Μαριάνα Πινέδα “Mariana Pineda” το 1924

Η θαυμαστή μπαλαμωτού “la zapatera prodigiosa” το 1930 και τις λαϊκές τραγωδίες

Ματωμένες γάμος “bodas de sangre” το 1933

Γιέρμα “Yerma” το 1934 και

Το σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα “La casa de Bernanda Alba” το 1936

Η τελευταία αποτελεί αυστηρή κοινωνική κριτική της Ισπανίας των ημερών του, με θέμα την τυραννική μητέρα η οποία μέσα από μία άκαμπτη συμπεριφορά σεβασμού του συμβατικού κώδικα των κοινωνικών αξιών, επιβάλλει στις θυγατέρες της μία ζωή απομόνωσης και καταπίεσης της θηλυκής σεξουαλικότητας με τραγικές συνέπειες. Οι δύο πρώτες, ο Ματωμένος Γάμος και η Γιέρμα είναι στην ουσία μείζονα ποιητικά δράματα γραμμένα στην ίδια ατμόσφαιρα της Ανδαλουσίας του τσιγγάνικου πάθους και των σκοτεινών χθόντων και υπερφυσικών δυνάμεων που εκφράζονται μέσα από τη γη, το αίμα, τον έρωτα, τη γονιμότητα, το θάνατο και τη σελήνη.

Σε όλα του τα έργα ο Λόρκα χρησιμοποιεί ένα ιδιόμορφο συμβολισμό σύμφωνα με τον οποίο τα ασημένια, μεταλλικά, ψυχρά και μαύρα αντικείμενα προμηνύουν θάνατο. Η σελήνη, το στοιχείο που εμφανίζεται περισσότερο συχνά στο έργο του (218 φορές στα ποιήματά του και 81 φορές στα θεατρικά του έργα) λειτουργεί ως ψυχοπομπός και είναι σχεδόν πάντα ψυχρή, αναιμική, δαιμονική και κακόβουλη. Θάνατο προμηνύουν επίσης, σχεδόν πάντα, οι στέρνες και τα πηγάδια. Το ρόδο (αναφερόμενο στις γυναίκες) ή το γαρύφαλλο (στους άντρες) είναι άνθη σύμβολα του ετεροφυλοφιλικού έρωτα σε αντιδιαστολή με τον κρίνο. Ιδιαίτερο συμβολισμό αποδίδει στο πράσινο με το οποίο χρωματίζει κατά τρόπο ατμοσφαιρικό ένα μαγικό αλλότριο κόσμο, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την μπαλάντα της υπνοβασίας στη συλλογή τσιγγάνικες μπαλάντες. Εδώ το πράσινο, πρωταρχικά χρώμα της ζωής και της φύσης, μεταλλάσσεται σε χρώμα θανάτου και καταστροφής υποδηλώνοντας μία αναστροφή των προσδοκιών και μία δυναμική μαγικής μετάπτωσης, λόγω της διαπάλης των αντίρροπων δυνάμεων τις οποίες προσδίδει στη φύση του ο ποιητής. Το μήνυμα του έργου του συνοψίζει με ποιητική σκληρότητα ο ίδιος: δεν θέλω να σας δώσω μέλι γιατί δεν έχω, αλλά άμμο ή αλμυρό νερό.

β) ο νεκρός ταυρομάχος

το αποκορύφωμα της ποιητικής έκφρασης το Λόρκα αποτελεί αναμφισβήτητα η ελεγεία για το χαμό του ταυρομάχου, ο θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας. Είναι η στιγμή της αλήθειας του ποιητή και του ταυρομάχου. La hora de la verdad ( η ώρα της αλήθειας) είναι η στιγμή που ο ταυρομάχος ετοιμάζεται να βυθίσει το ξίφος τον ταύρο. Βρίσκονται πρόσωπο με πρόσωπο μέσα σε μία ατμόσφαιρα σιωπής θανάτου. Νιώθουν τις ανάσες ο ένας του άλλου. Το χτύπημα είναι καθοριστικό και για τους δύο. Αν είναι καίριο, ο ταύρος θα καταρρεύσει. Αλλιώς ο ταυρομάχος θα βρεθεί καρφωμένος στα κέρατα του ταύρου.

Η ταυρομαχία δεν είναι άθλημα, είναι αγώνας ζωής και θανάτου. Έτσι ήτανε πάντα στην Ισπανία, έτσι είναι σήμερα, έτσι θα είναι αύριο. Είναι η ισπανική περιφρόνηση στο θάνατο. Είναι ζυμωμένη με το αίμα και το πνεύμα των Ισπανών. Έτσι μόνο μπορεί να εξηγήσει κανείς τη θέση που παίρνουν για αυτήν διανοητές παγκόσμιας εμβέλειας όπως ο Jose Ertega y Gasset ( υπάρχει μία περίπτωση όπου το αίμα δεν είναι απωθητικό: “όταν αναβλύζει από το σβέρκο του ταύρου, του σωστά καρφωμένου και χύνεται κι από τις δύο πλευρές του. Κάτω από τον ήλιο, το πορφυρό του διαστίλβοντος υγρού συλλέγει μία ακτινοβολία που το μετουσιώνει σε πολύτιμο λίθο”.

Η ταυρομαχία είναι ένα ζωντανό δρώμενο, ένα θρησκευτικό δράμα λατρείας και ταυτόχρονα θυσίας του ταύρου, με αταβιστικές αρχαιοελληνικές καταβολές ( τα βόδια του Γηρυόνη, ο ταύρος της Κρήτης, τα ταυροκαθάψια) Ο ταυρομάχος δεν είναι παρά ένας ηθοποιός που όμως αντιμετωπίζει πραγματικά γεγονότα. Αν η πλοκή του έργου εξελιχθεί σύμφωνα με τα προσδοκώμενα, το δρώμενο παραμένει θεατρική και ο ταυρομάχος ένας κατακτητής της θηλυκής μεριάς της φύσης, καθώς είναι πολύ συχνές οι περιπτώσεις ταύτισης του ταύρου με το θηλυκό στοιχείο, όπως μαρτυρούν σε ακούσιες εκσπερματώσεις των ταυρομάχων τη στιγμή που ο ταύρος πέφτει νεκρός χτυπημένος από το ξίφος τους. Αν τα πράγματα ξεφύγουν από τις ανθρώπινες προσδοκίες, τότε το θέαμα μεταμορφώνεται σε ανθρώπινη τραγωδία θανάτου, όπου θύτης και θύμα αναστρέφουν ρόλους και η θυσία στους θεούς εξελίσσεται σε ανθρωποθυσία. Η κάθαρσις μιας τραγωδίας που την καλύπτει η βουβή απόλυτη σιωπή της αρένας.

Ένας ταυρομάχος νεκρός στην Ισπανία. Που σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου του Λόρκα είναι η μοναδική χώρα όπου ο θάνατος αποτελεί εθνικό θέμα. Μια χώρα για την οποία η ταυρομαχία είναι το μόνο σοβαρό πράγμα που μένει σε αυτόν τον κόσμο... ταυρομαχία: ιερός ρυθμός των πιο καθαρών μαθηματικών, ταυρομαχία : πειθαρχία και τελειότητα. Σε αυτήν το κάθε τι είναι μετρημένο μέχρι και η αγωνία και ο θάνατος ο ίδιος. Αυτά ήταν τα λόγια με τα οποία παρουσίασε ο ποιητής στο κοινό της Νέας Υόρκης τον αγαπημένο του φίλο και δημοφιλέστερο ταυρομάχο της Ισπανίας τον Ιγναθιο Σαντσεθ Μεχίας. Λίγα χρόνια μετά ο Ιγνάθιο έβαψε με το αίμα του την αρένα.

Όμως η ήττα και ο θάνατος καταξιώνει τον άξιο. Κάνει το μεγαλείο του να φανεί πιο καθαρά και το όνομά του να επιζήσει σε βάθος χρόνου. Ιδιαίτερα όταν υμνηθεί ή κλαυτεί όπως συνέβει με τον Ιγνάθιο, μέσα από το ποίημα που θεωρείται από τα καλύτερα της ευρωπαϊκής ποιήσης όλων των εποχών, για πολλούς το καλύτερο. Και που κατά ειρωνική συγκυρία προιωνοίζει και αναφέρεται στον τραγικό θάνατο του ίδιου του ποιητή αμέσως μετά. Η ατμόσφαιρα της απειλής και του θανάτου που πλανάται σ΄ολόκληρο το έργο του Λόρκα κρυσταλλοποιείται κατά τρόπο καθοριστικό στο Θρήνο για τον Ιγνάθιο” Θρήνο και συνάμα ύμνο και δοξολογία στο θάνατο και στον άνθρωπο που με τον δικό του τρόπο στάθηκε όρθιος μέχρι τέλους, αψηφώντας τον όπως αρμόζει στους άντρες και παράλληλα τονίζοντας για μιαν ακόμα φορά ότι, στο σύγχρονο κόσμο μας η ήττα μπορεί να είναι το ίδιο ή και περισσότερο ηρωική απ' ότι η νίκη.

Romance de la luna, luna 

la luna vino a la fragua

con su polision de nardos

el nino la miara mira

el nino la esta mirando

en el aire conmovido

mueve la luna sus brazos

y ensena, lubrica y pura

sus senos de duro estano

Haye la luna, luna, luna.

Si vivieran los gitanos

harian con tu corazon

collares y anillos blancos

Nino, dejame que baile.

Cuando vengan los gitanos,

le encuentraran sobre el yunque

con los ojillos cerrados.

Haye luna, luna, luna,

qye ya siento sus caballos.

Nino, dejame, no pises

mi blancor almidonada.

El jinete se acercaba

tocando el tambor del llano.

Dentro de la fragua el nino,

tiene los ojos cerrados.

Por el olivar venian

bronce y sueno, los gitanos.

Las cabezas levantadas

y los ojos entornados.

Como canta la zumaya

ay, como canta en el arbol.

Por el cielo va la luna

con un nino de la mano.

Dentro de la fragna lloran,

dando gritow, los gitanos.

El aire la vida, vela.

El aire la esta velando.

Μπαλάντα της κυρά Σελήνης

Ήρθε στου σιδερά το εργαστήρι η σελήνη

φορώντας ένα πέπλο από κρίνα.

Το παιδάκι την κοιτάζει, κοιτάζει.

Το παιδάκι την κοιτάζει και δεν κάνει βήμα.

Μες στον αέρα π΄ανακινήθη

κουνά τα χέρια η σελήνη

κι αποκαλύπτει, αγνή και γόησσα,

τα τσίγκινα σκληρά της στήθη.

Φεύγα σελήνη, κυρά σελήνη

γιατί αν έρθουν οι τσιγγάνοι,

θε να κάνουν την καρδιά σου

λευκούς χαλκάδες από ασήμι.

Παιδάκι, άσε με γιατί χορεύω.

Και σαν έρθουν οι τσιγγάνοι,

στο αμόνι σε βολεύω

να σε βρουν να κάνεις νάνι.

Φεύγα σελήνη, κυρά σελήνη

γιατί ακούω τ' άλογα κοντά μου.

Παιδάκι, άσε με, και μην με πατάς

τη λευκή κολαρισμένη ομορφιά μου.

Όλο και έφτανε ο ιππέας

τύμπανο παίζοντας τον κάμπο.

Στο εργαστήρι ο μικρούλης,

κλείνει τα μάτια πάνω στον πάγκο.

Μέσ΄από τον ελαιώνα, ονειροχαλκοματένιοι

καταφθάνουν οι τσιγγάνοι.

Τα κεφάλια τους ψηλά,

μάτια μισόκλειστα, εκστατικά.

Πως μοιρολογάει ο γκιόνης,

αχ! στο δέντρο πως θρηνεί!

Φεύγει η σελήνη στα ουράνια

το χέρι του μικρού κρατεί.

Μέσα στο εργαστήρι κλαίνε

και σπαράζουν οι τσιγγάνοι.

Κι ο αέρας την κοιτάζει,κοιτάζει

και ολονυχτία κάνει.

Απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου Χρίστος Γούδης, “ Λόρκα. Ποιήματα της Ανδαλουσίας. (δίγλωσση έκδοση), Αθήνα 2003, εκδ. Π. ΤΡΑΥΛΟΣ

Πηγή : http://lanuestrapasion.blogspot.gr/